Door Suzan Folkerts, conservator Athenaeumbibliotheek

Toen ik ruim vijf jaar geleden de werkkamer van de conservator in de Athenaeumbibliotheek betrok, trof ik, behalve vier archiefkasten vol documentatie vanaf de jaren 1980, een elegant houten kastje met een glazen deurtje aan. Er lag een briefje bij met de waarschuwing ‘Voorzichtig!!! Dit is het Kastje van Ledeboer. De stapeltjes kaartjes precies zo op de plaats laten!!! Voorzichtig!!!’ Mijn nieuwsgierigheid was gewekt en ik nam mij voor om mijn ‘vondst’ wereldkundig te maken. ‘Vondst’ staat tussen aanhalingstekens, want het kastje lijdt geen geheim bestaan. Mijn voorganger Ina Kok, de auteur van het waarschuwende briefje, schreef in 2006 al eens een artikel over het kastje in de feestbundel voor Henk Nalis Aan weerszijden van de IJssel. Maar vondsten en kennis raken snel in de vergetelheid en moeten telkens met nieuw publiek worden gedeeld. Eindelijk vertel ik dan nu het verhaal achter het kastje.

Het donkerbruin gelakte kastje is circa 65 cm hoog en op de boogvormige bovenzijde staat in gouden hoofdletters: ‘Boekdrukkers, boekverkoopers & uitgevers in Deventer.’ Op de plankjes liggen zeven stapels met kaarten, waarop uitgaven van Deventer boekdrukkers, gegroepeerd per drukker, in ongeveer chronologische volgorde zijn genoteerd. De behandelde drukkers waren werkzaam in de 15e tot en met de 18e eeuw. Ina Kok meldt dat het kastje maar liefst 1486 beschreven kaarten bevat. In de linkerbovenhoek staat telkens waar de titel gevonden is: een catalogus, een artikel of andere literatuur, of ‘In mijne Boekerij’: de bibliotheek van de samensteller zelf.

Ledeboer en de nationale biografie

Die samensteller is Adrianus Marinus Ledeboer (1797-1887), die de tweede helft van zijn leven in Deventer woonde. Ledeboer was arts in Rotterdam en vestigde zich na de dood van zijn vrouw rond 1850 in Deventer, waar hij zich toelegde op zijn liefhebberij: het verzamelen en beschrijven van boeken en onderzoek naar Nederlandse boekdrukkers. Met de verzamelde gegevens vervaardigde hij een overzicht van alle bekende Nederlandse drukkers met de titel De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Noord-Nederland sedert de uitvinding van de boekdrukkunst tot den aanvang der negentiende eeuw. Een proeve (Deventer: A. ter Gunne, 1872), later aangevuld met een Alfabetische lijst en een Chronologisch register daarop. In de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek (Allard Pierson) is een deel van zijn archief en ook een tweede kastje ondergebracht. Dit tweede, veel eenvoudiger kastje, bevat kaarten met titelbeschrijvingen van edities van alle Nederlandse drukkers. Hij moet een speciale liefde voor de Deventer drukkers hebben gehad, dat hij voor hun kaarten een apart mooi kastje liet maken. Ik heb niet achterhaald of hij het kastje zelf aan de Athenaeumbibliotheek schonk of dat het na zijn dood in de bibliotheek terecht is gekomen.

Mensen die het kastje van Ledeboer in Deventer zien, willen er onmiddellijk iets mee doen. Is het kaartensysteem nog nuttig bij onderzoek naar Deventer drukkers? Niet alleen heeft Ledeboer zelf zijn gegevens al verwerkt in zijn gedrukte overzichten (en in latere notities in zijn exemplaar van de Alfabetische lijst), maar ook verscheen daarna de bibliografie door Wouter Nijhoff en Maria E. Kronenberg van in Nederland gedrukte werken, hoewel over een korte periode (1501-1540). Tegenwoordig zijn al die gegevens verzameld in de online nationale bibliografie Short-Title Catalogue of the Netherlands (STCN), dat een doorzoekbaar overzicht biedt van alle bewaard gebleven edities van Nederlandse drukkers tot 1801. Deze nationale biografie wordt onder beheer van de Koninklijke Bibliotheek bijgehouden. Overal in Nederland en Europa gaan bibliografen op zoek naar titels en exemplaren die nog niet in de STCN zijn opgenomen, zo ook in Deventer, waar vrijwillig medewerker Jenny Mateboer exemplaren en nieuwe titels uit de Athenaeumbibliotheek invoert.

Onderzoek naar Deventer drukkers

Waar kan de onderzoeker naar Deventer drukken verder terecht? Oud-medewerker van het Stadsarchief Deventer Henk Nalis heeft mappen met zijn verzamelde gegevens over Deventer drukkers in de Athenaeumbibliotheek achtergelaten die gebruikt kunnen worden bij onderzoek. Daarnaast heeft de Deventer bibliofiel Georg Hartong dossiers aangelegd met fondslijsten en kopieën van een zo volledig mogelijk aantal titelpagina’s van Deventer en Overijsselse drukkers. Hierin zijn veel unieke titels te vinden. Deze dossiers zijn eveneens raadpleegbaar in de Athenaeumbibliotheek (signatuur H Fol 22-24). Verder staan in het depot van de Athenaeumbibliotheek kaartenbakken met het drukkersregister, waarin alle in de collectie aanwezige Deventer drukken tot 1901 zijn verwerkt. Is het kastje van Ledeboer nog nodig voor onderzoek naar het Deventer boekenerfgoed? We mogen ervan uitgaan dat alle informatie in de loop van anderhalve eeuw is verwerkt in alle catalogi en bibliografieën, maar het is natuurlijk mogelijk dat een titel in alle andere overzichten ontbreekt. Het kastje behoort inmiddels zelf tot het boekenerfgoed. Tijd om het schoon te maken, te restaureren en in het depot op te slaan.

Meer lezen?

Annemieke Arendsen, ‘“Een zo hoogst-zeldzaam feest”. De tweede liefde van dr. A.M. Ledeboer (1797-1887)’, in: De Boekenwereld 26 (2009-2010), p. 21-31, https://www.dbnl.org/tekst/_boe022200901_01/_boe022200901_01_0004.php

Georg Hartong, ‘A.M. Ledeboer (1797-1887) en een zorgvuldig gekoesterd boekje’, in: Aan weerszijden van de IJssel. Liber amicorum aangeboden aan Henk Nalis t.g.v. zijn afscheid als archivaris van de gemeente Deventer. [Deventer] 2006, p. 96-103.

Ina Kok, ‘Het Deventer kastje van Ledeboer. Deventer als bakermat van onze nationale bibliografie’, in: Aan weerszijden van de IJssel. Liber amicorum aangeboden aan Henk Nalis t.g.v. zijn afscheid als archivaris van de gemeente Deventer. [Deventer] 2006, p. 104-110.

Jenny Mateboer, ‘Monnikenwerk in de Athenaeumbibliotheek Deventer (AB)’, De Boekenwereld 37:4 (2021), 76-78.