Door Bram Boers, vrijwilliger Athenaeumbibliotheek

Bram Boers werkte als docent klassieke talen aan het JVO te Amersfoort en publiceerde over boekgeschiedenis en klassieke talen in De Boekenwereld, Hermeneus, Quaerendo en het Jaarboek Flehite. Hij werkt als vrijwilliger bij de Athenaeumbibliotheek aan de collectie van de Gelderse Academie.

Georgius Hornius, een ambitieuze geleerde

Georgius Hornius (1620-1670) werd in 1647 hoogleraar geschiedenis, staatsleer en aardrijkskunde in Harderwijk. Als zo vaak was een hoogleraarschap aan de Gelderse Academie een opstapje voor een verdere carrière. Hij werd in 1654 hoogleraar in de geschiedenis in Leiden. Daar ontwikkelde hij een enorme activiteit en publiceerde hij over allerlei onderwerpen. Behalve historische verhandelingen over de verdeling in tijdperken en de emigratie van Aziatische volkeren via het ijs van de Beringzee naar Amerika, schreef hij bijvoorbeeld ook over kerkgeschiedenis. Opvallend is zijn belangstelling voor alchemistische onderwerpen. De veilingcatalogus van zijn eigen bibliotheek (Leiden, 1673) bevat een lange lijst met uiterst zeldzame alchemistische boeken. Van der Aa schrijft in zijn Biographisch woordenboek der Nederlanden hoe hij 'een beklagenswaardige speelbal van listige goudmakers en wigchelaars' werd. Louche pseudo-alchemisten zouden hem veel geld afgetroggeld hebben. Ook had hij te kampen met psychische problemen. Hij zou naakt op straat gelopen hebben roepende (in het Latijn uiteraard): 'Heb je wel eens een man uit het paradijs gezien? Ik ben Adam.'

Deventer, Athenaeumbibliotheek, 100 A 4 KL, Titelpagina F. Raphelengius, Lexicon Arabicum (Leiden, 1613)

Door geldgebrek gedreven nam hij de ongebruikelijke stap in 1670 een autobibliografie op te stellen met alle boeken van zijn hand die vanaf 1647 gepubliceerd waren (Leiden, 1671). Daaraan voegde hij een groot aantal titels toe van werken die in voorbereiding of al persklaar waren. Drukkers en boekhandelaren werden uitgenodigd contact met hem op te nemen als ze belangstelling hadden. Onder de categorie nog te publiceren boeken staat een geschiedenis van de universiteit van Harderwijk, een boek dat we graag zouden lezen, omdat Hornius wellicht toegang had tot materiaal dat wij niet meer hebben. Op pag. 25 staat een Lexicon Arabicum Persicum, Turcicum, Tartaricum, Chorasmicum, Armenicum, cum vera pronunciatione et accurata interpretatione vermeld en op pag. 26 een Danisten sive Lexicon grammaticum linguarum Persicae, Turcicae, Tartaricae, Arabicae, Armenicae cum versione Latina interlineari. Als voorbereiding voor deze publicaties maakte Hornius uitgebreide notities die hij samenbond met een exemplaar van het Arabische woordenboek van Franciscus Raphelengius, dat in 1613 in Leiden was gedrukt. Dit boek met notities wordt bewaard in de Athenaeumbibliotheek als onderdeel van de collectie van de Gelderse Academie.

Deventer, Athenaeumbibliotheek, 100 A 4 KL, Aantekeningen Hornius in F. Raphelengius, Lexicon Arabicum (Leiden, 1613)

Lexicon Arabicum

Niet alleen de aantekeningen van Hornius zijn bijzonder, ook het Arabische woordenboek zelf is waardevol. Franciscus Raphelengius (1539-1597) was de schoonzoon van de Antwerpse drukker Christoffel Plantijn. Hij werkte als corrector bij zijn schoonvader. In 1585 kreeg hij de leiding over de dependance in Leiden. Bijna onmiddellijk werd hij academiedrukker en hoogleraar Hebreeuws aan de in 1575 opgerichte universiteit. Al in Antwerpen had Raphelengius belangstelling voor het Arabisch gekregen, tijdens het drukken van de Biblia Regia (een bijbel in meerdere talen) . Sinds 1575 was hij bezig met de vervaardiging van een Arabisch woordenboek. In Leiden kon Raphelengius al spoedig de bedrijfsvoering aan zijn zonen overlaten en besteedde hij hele dagen aan de studie van het Arabisch. Hij liet voor de drukkerij Arabische lettertypen vervaardigen. Voor zijn dood in 1597 voltooide hij het Lexicon Arabico-Latinum dat in 1613 door zijn zonen Frans en Joost met correcties van de hoogleraar Thomas Erpenius werd uitgegeven. Dit eerste met losse letters gedrukte Arabische woordenboek vormde met de eveneens in 1613 uitgegeven Grammatica Arabica van Thomas Erpenius het fundament van de snelle ontwikkeling van de bestudering der Oosterse talen aan de Leidse universiteit. We weten niet hoe het boek in de bibliotheek van de universiteit van Harderwijk belandde. Het is goed mogelijk dat Everardus Scheidius, die van 1766 tot 1793 bibliothecaris was en tevens hoogleraar Oosterse talen, het boek voor de bibliotheek gekocht heeft. In 1810 kwam het boek in Deventer aan. Een Arabist zal moeten bepalen wat de waarde van de notities van Hornius is.  

Meer lezen?

• A.J. van der Aa e.a., Biographisch woordenboek der Nederlanden, Deel 8, Tweede stuk (Haarlem, 1852-1878), kolom 1265-1266
• Lemma Hornius in D. Nauta e.a., Biografisch lexicon van de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme (Kampen, 1978-2006)
• F. de Nave, ‘Franciscus I Raphelengius (1539-1597), grondlegger van de Arabische studiën in de Nederlanden’, in: M. de Schepper & F.de Nave (red.), Ex officina Plantiniana. Studia in memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589) (Antwerpen, 1989), 523-555
• A. Hamilton, ‘‘Nam tirones sumus’. Franciscus Raphelengius’ Lexicon Arabico-Latinum (Leiden 1613)’, in: M. de Schepper & F.de Nave (red.), Ex officina Plantiniana. Studia in memoriam Christophori Plantini (ca. 1520-1589) (Antwerpen, 1989), 557-589