Door Suzan Folkerts, conservator van de Athenaeumbibliotheek

Wanneer men een voorbijganger vraagt waarvan Deventer bekend is, noemt die meestal het Dickensfestijn en de Deventer Boekenmarkt, de grootste van Europa. Beide evenementen bestaan inmiddels bijna dertig jaar. Met deze evenementen en met het grote aanbod aan antiquariaten presenteert Deventer zich als ‘Boekenstad’. De gouden eeuw van Deventer Boekenstad was echter de vijftiende eeuw, toen niet alleen de handschriftenproductie in de broeder- en zusterhuizen van de moderne devoten hoog was, maar vooral ook, aan het eind van de eeuw, de productie van het gedrukte boek. Deventer drukkers Richard Pafraet (actief 1477-1511) en Jacob van Breda (actief 1485-1519) drukten samen circa 25% van alle edities in de Lage Landen. En dat is niet de enige historische periode waarin de boekproductie floreerde. Aan het eind van de negentiende eeuw kreeg het boekenbedrijf een nieuwe impuls met de komst van Æbele Kluwer vanuit Veendam naar Deventer. Uitgeverij Kluwer is nog altijd in Deventer gevestigd.

Boekbeeld op de hoek Polstraat/Bursestraat in Deventer (1985), ter herinnering aan uitgever Kluwer

Kluwer
In deze blogpost belicht ik een keer geen boek van papier of perkament maar van steen. Het gaat om een gedenksteen voor het bedrijf van Kluwer. Het is een natuurstenen beeld in de vorm van een boek dat is ingemetseld op de hoek van een pand aan de Bursestraat en Polstraat in het oude stadscentrum van Deventer. De plaquette bij het beeld meldt: ‘in deze omgeving is Kluwer groot geworden / daaraan herinnert dit stenen boek / vervaardigd door Anna Wilmsen en Wolfgang Kubach’. Æbele Kluwer vestigde zich in 1891 in Deventer als uitgever van voornamelijk boeken die in het onderwijs werden gebruikt. Tot 1898 werkte hij hierin samen met de onderwijzer Nanne Veenstra die hij vanuit Veendam was gevolgd naar Deventer. Meest bekend zijn Kluwers uitgaven met uitklapbare platen van het paard, de koe, de hond, het menselijk oog, de vrouw, maar ook van allerhande machines zoals het luchtschip en de accumulator. Verder maakte hij met onderwijzer J.H. Colenbrander het leesplankje ‘Geit, zeep, does’. Ook gaf hij een succesvol advertentieblad uit voor de industrie.

Vraag en Aanbod. Gratis Nieuws- en Advertentieblad voor de Industrie in Nederland (Deventer: Kluwer, vanaf 1898) (foto Pieter Leeflang)

Met dat advertentieblad speelde Kluwer goed in op de ontwikkelingen in de maatschappij. Aan het einde van negentiende eeuw vestigden zich vele fabrieken en bedrijven in het centrum van Deventer. Kluwer zelf richtte in 1910 tegenover zijn uitgeverij aan Polstraat 8 een eigen drukkerij op. Die groeide uit tot een groot complex tussen de Polstraat en de Assenstraat, waaraan de plaquette bij het boekbeeld refereert. In de jaren zeventig van de twintigste eeuw verplaatste de industrie zich naar buiten het centrum en waren veel straten verpauperd. Door gedreven buurtgenoten werden veel oude huizen opgeknapt, maar sommige huizenblokken zijn in de jaren tachtig herbouwd, zo ook in de Bursestraat. Het stenen boek is in 1985 op het vernieuwde pand aangebracht.

Boekbeeld op de hoek Polstraat/Bursestraat in Deventer (1985), ter herinnering aan uitgever Kluwer

Steinbücher
Het boekbeeld of Steinbuch is gemaakt door kunstenaarsechtpaar Anna en Wolfgang Kurbach-Wilmsen, dat werkzaam was vanaf 1965. Anna Wilmsen is onlangs, in juli 2021, als laatste van de twee overleden. In Bad Münster am Stein zijn een beeldenpark en een museum aan hun werk gewijd. Het boekbeeld in Deventer staat niet op zichzelf: vanaf 1976 heeft het duo talrijke Steinbücher vervaardigd, zoals een herinneringsteken aan Gütenberg in Mainz. De Bibliothèque nationale in Parijs schafte een bibliotheek aan van 316 Steinbücher met de titel ‘Hommage à Déjaiffe’. Bekend zijn ook de boekentorens die her en der zijn geplaatst: stapels boeken die zijn vervaardigd in steensoorten afkomstig van verschillende continenten. Het kunstenaarsechtpaar ziet, volgens de website van het museum, het materiaal steen als drager van de evolutiegeschiedenis, waarin verleden en heden worden verenigd. Daarom is steen bij uitstek het materiaal om objecten uit de cultuurgeschiedenis, zoals boeken, te vereeuwigen. Andersom is het boek ook de culturele vorm waarin de tijdloze steen wordt aanschouwd en ‘verteld’. Niet voor niets heten veel van de boekentorens ‘La storia della terra’. Natuur en cultuur gaan hand in hand in de Steinbücher.

Meer lezen
G. Verhoeven, ‘1890-2000. De eeuw van Æbele’, in: S. Folkerts en G. Verhoeven (red.), Deventer Boekenstad. Twaalf eeuwen boekcultuur aan de IJssel (Zutphen: Walburg Pers, 2018), p. 216-225, aldaar 216-221. Zie ook de topstukken op p. 226-241 en 243.
Website museum Kubach-Wilmsen: http://kubach-wilmsen.de/steinskulpturenpark.html.