Door Bram Boers, vrijwilliger Athenaeumbibliotheek

Van 1600 tot 1648 bestond in Harderwijk het Veluws Gymnasium, een zogeheten Illustere School. Hiermee werd een Latijnse school met een daaraan toegevoegde academische basisopleiding bedoeld. Docenten van dit type school mochten zich professor noemen maar bezaten niet het ius promovendi, het recht om studenten te laten promoveren. De bibliotheek van het Veluws Gymnasium kwam terecht in die van de Gelderse Academie en in 1820 in de Athenaeumbibliotheek. Naar de bibliotheek van het Veluws Gymnasium is nog geen onderzoek gedaan. In 1627 verscheen een gedrukte catalogus van deze bibliotheek. Helaas is hiervan geen exemplaar bewaard gebleven. Wel bestaat er nog een blad van een lijst met personen die boeken aan de bibliotheek geschonken hadden. Deze publicatie is gedrukt door Thomas Hendricksz, die werkzaam was in de jaren 1612-1617. Het is onduidelijk of dit blad deel uitmaakte van een aparte gedrukte aanwinstenlijst of (waarschijnlijker) een aanhangsel vormde van een eerdere catalogus, die ook niet bewaard is gebleven.

Simon van der Meyden schenkt de Opera van Cicero
Uit de aanwinstenlijst blijkt dat Simon van der Meyden, generaal-meester van de Munt in Arnhem en schepen van de stad Harderwijk, aan de bibliotheek een uitgave van de Opera van Cicero schonk. De foliant was prachtig gedrukt in Parijs door de geleerde drukker Robert Estienne, die in 1539 door Frans I als koninklijk drukker werd aangesteld. Van der Meyden liet het boek in fraai rood met goud bestempeld marokijn inbinden. Ook wat betreft de typografie is het boek een lust voor het oog. Estienne gebruikte de letters van Claude Garamond, een van de grote lettersnijders uit de zestiende eeuw. Voor een reconstructie van de bibliotheek van het Veluws Gymnasium beschikken we ook over andere bronnen, namelijk de boeken zelf, een dagboek en stadsrekeningen.

Christian II von Anhalt schenkt het Stedenboek van Braun en Hogenberg.
Onder de atlassen die de Athenaeumbibliotheek bezit, neemt het Stedenboek (Civitates orbis terrarum) van Braun en Hogenberg een bijzondere plaats in. Gedurende de jaren 1572-1618 lieten zij in Keulen in zes delen de kaarten van 475 steden drukken, gegraveerd op 362 platen, met een korte beschrijving van elke stad. De Athenaeumbibliotheek bezit een los onvolledig deel, dat wel prachtig afgezet (ingekleurd) is. Gelukkig behoort ook een volledige reeks van zes delen tot het bezit van de Deventer bibliotheek. Deze reeks is een geschenk van Vorst Christian II van Anhalt. Deze werd in 1599 geboren, raakte gewond in de Dertigjarige Oorlog en verbleef als krijgsgevangene in Wenen. In 1623 maakte hij een reis door Italië, waarna hij trouwde. Samen met zijn echtgenote bezocht hij in 1625 Nederland voor de eerste keer. In 1626-1627 verbleef hij, omdat Duitsland vanwege de oorlog te gevaarlijk was, gedurende een langere periode in Harderwijk.

Afbeelding van de stad Amsterdam uit het Stedenboek 

Dagboek van Christian II von Anhalt
Wij weten veel van zijn leven doordat Christian een uitgebreid dagboek bijhield. Vanaf mei 1626 woonde hij in Harderwijk in het huis van zijn neef Ludwig. Hij bracht een bezoek aan het gymnasium en de bibliotheek. In juli bezochten de burgemeesters hem in zijn huis, “om kosten te sparen’’ zoals hij cynisch noteert. De volgende dag maakte hij zich immens populair bij de jeugd door de leerlingen van het gymnasium een halve dag vrij te geven. Op 24 juli bezocht hij de drukkerij van Nicolaes van Wieringen, waar hij geïnteresseerd een gedeelte van de Rerum Danicarum historia las, geschreven door de Harderwijkse hoogleraar J.I. Pontanus. Het is opmerkelijk dat een gedeelte van de kopij toen al in de drukkerij lag want het boek zou pas in 1631 gedrukt worden. Vorst Christian had regelmatig contact met de veelzijdig ontwikkelde burgemeester Ernst Brinck met wie hij o.a. over de topografie van Nederland in de Romeinse tijd discussieerde. In november woonde hij een disputatio bij in het gymnasium. Blijkbaar was hij zo tevreden over het peil van het onderwijs dat hij een paar dagen later de complete Civitates aan de Raadsbibliotheek schonk, gebonden in twee stevige met goud bestempelde perkamenten banden. Met de naam Raadsbibliotheek werd de bibliotheek van het gymnasium aangeduid, die ten dienste stond van rector, docenten en door de stad aangewezen bestuurders.

Het stadsbestuur schenkt een Corpus iuris
Niet alleen vorsten schonken kostbare boeken aan de bibliotheek, ook het stadsbestuur stond welwillend tegenover het gymnasium. Op 27 januari 1609 vereerde het stadsbestuur de librarie op verzoek van de schoolraad met een nieuw Corpus iuris. De boeken werden voorzien van het stadswapen van Harderwijk. Het boek maar ook de rekening van de boekbinder is bewaard gebleven.

De al genoemde Ernst Brinck was ook een gulle gever aan de bibliotheek. Hij was vanwege zijn grote talenkennis de secretaris van de eerste Nederlandse ambassadeur in Turkije. Terug in Nederland schonk hij tientallen boeken aan de bibliotheek, waaronder boeken in het Peruaans, Japans, Pools, Zweeds, Spaans, Chinees en Fries. Het Harderwijkse archief beschikt over meer dan vijftig notitieboekjes met de dagelijkse belevenissen van Brinck. Bestudering van deze boekjes zal ongetwijfeld veel informatie opleveren over het reilen en zeilen van de bibliotheek van het Veluws Gymnasium, de Illustere School van Harderwijk.

De Corpus Iuris met het stadswapen van Harderwijk

Meer lezen?
Dagboek Christian II van Anhalt: Digitale Edition und Kommentierung der Tagebücher des Fürsten Christian II. von Anhalt-Bernburg (1599-1656) Projectwebsite van de Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel. 

G. Braun en F. Hogenberg, Civitates orbis terrarum, 5 delen (Keulen: Petrus a Brachel, 1572-1618). Signatuur: Deventer, AB, 47 A 16-17 KL (twee banden), digitale versie band 1 en band 2. 

Cicero, Opera (Parijs: R. Stephanus, 1539). Signatuur Deventer, AB, 33 A 26 KL.

Corporis Iustiniani Digestum vetus (Lyon, 1604). Signatuur Deventer, AB, 32 T 51-56M.

Evers en I. Pop-Verhey, ‘Het gymnasium Velavicum te Harderwijk 1600-1815’, in: R. Bastiaanse e.a., Tot meesten nut ende dienst van de jeught. Een onderzoek naar zeventien Gelderse Latijnse scholen ca. 1580-1815 (Zutphen: De Walbeurg Pers, 1985). Signatuur: Deventer, AB, V.1727; 16.

Meer informatie over de collectie van de Gelderse Academie te Harderwijk in de Athenaeumbibliotheek.