Door Lotte Savelsberg, catalogiseerder/metadataspecialist

In 2019 kreeg de Athenaeumbibliotheek een schenking van de Overijsselse bibliotheekdienst Rijnbrink, waaronder een aantal dozen met prenten en een doos met allerlei pamfletjes, gedichten en liedjes op losse bedrukte blaadjes papier. Deze werkjes zijn vaak klein, bestaan uit 1 of 2 bladen, en zijn goedkoop gedrukt: op het eerste gezicht lijken ze dus misschien niet zo interessant. Dit jaar heb ik de werken gecatalogiseerd, en daarbij kwam ik een man wel erg vaak tegen: Joan Derk van der Capellen tot den Pol. Er zijn tientallen publicaties over Van der Capellen verschenen: soms wordt hij opgehemeld, soms wordt hij met de grond gelijk gemaakt. Waarom is er nu juist over deze man zoveel gedrukt? 

Hervorming van binnenuit

Joan Derk van der Capellen tot den Pol (1741-1784) leefde in een roerige periode in de Nederlandse geschiedenis. De Verlichting, die zich richtte op de rede, wetenschap en filosofie, was in volle gang. In politieke zin vertaalde dit zich naar een sterke afkeur van autoritaire macht en van het idee dat macht door God gegeven kon zijn. Verlichte idealen droegen bij aan revoluties in Amerika en Frankrijk, maar ook in Nederland rommelde het. In de jaren 80 van de 18e eeuw ontstond de patriottenbeweging. Zij zagen de toenmalige stadhouder Willem V van Oranje-Nassau als een falende absolutistische leider, waren het oneens met de manier waarop politieke banen werden verdeeld onder regentenfamilies en wilden een meer democratisch en representatief systeem in het leven roepen.

Deventer, Athenaeumbibliotheek, 3012 E 4 (35) 

Van der Capellen was een van de grondleggers van deze beweging. Hij was ervan overtuigd dat de Nederlandse politiek hervormd moest worden. Maar om zelf de politiek van binnenuit te kunnen veranderen zou hij eigenlijk lid moeten worden van een van de ridderschappen, waardoor hij Provinciale Statenvergaderingen zou kunnen bijwonen. In Gelderland wilde dit hem niet lukken, maar uiteindelijk kon hij in 1772 toetreden tot de Overijsselse ridderschap. Hier verzette hij zich steeds openlijker tegen het optreden van de stadhouder. Ook nam hij het in 1778 op tegen de Overijsselse drostendiensten. Dit was een traditie die nog stamde uit de middeleeuwen, waarbij boeren twee keer per jaar verschillende diensten moesten verrichten voor een hooggeplaatste ambtenaar, de drost. Dit was natuurlijk niet in lijn met de democratische Verlichte idealen van de patriotten. Van der Cappellens pleidooi voor afschaffing van de drostendiensten en zijn democratische instelling zorgden ervoor dat hij datzelfde jaar uit het Overijsselse Ridderschap werd gezet en als Statenlid werd geschorst.

Aan het volk van Nederland

Dit ontslag was voor Van der Capellen echter geen reden om te gaan stilzitten. In 1781 schreef hij het democratische pamflet Aan het volk van Nederland, waarin hij zich uitsprak tegen de groeiende macht van de stadhouder en voor een democratische regering. Het pamflet werd in een enorm grote oplage van tienduizenden exemplaren 's nachts vanuit geblindeerde koetsen verspreid in de hele Republiek. Het pamflet was anoniem gedrukt: niet zo vreemd, aangezien het ook vrijwel meteen werd verboden. Het werkje ziet er op het eerste oog niet bijzonder uit, maar het had een enorm effect. De opruiende tekst loste het startschot voor de patriottenbeweging, wat tot dan toe niet veel meer was dan een aantal ontevreden burgers en aristocraten. Nu gingen deze dissidenten zich verenigen en er werden steeds meer pamfletten en spotprenten gedrukt tegen de stadhouders en diens aanhangers, die duidelijk moesten maken hoe slecht de stand van zaken in de Republiek was. Andersom publiceerden de orangisten, aanhangers van de Willem V en het bestaande politieke systeem, ook allerlei materiaal waarin de patriotten werden weggehoond.

Deventer, Athenaeumbibliotheek, 3012 E 5 (46)

Hoewel officieel niet bekend was dat hij de auteur was van Aan het volk van Nederland, gingen er al snel geruchten de ronde dat Van der Capellen op zijn minst betrokken was bij het pamflet. Ook openlijk sprak Van der Capellen zich steeds meer uit tegen Willem V en zijn politiek. Hij groeide uit tot een soort boegbeeld van de patriottische beweging. Toen hij in 1782 weer hersteld werd tot de Statenvergadering, werden er volop vreugdegedichten en lofliederen gedrukt door de patriotten en hun aanhangers. Binnen een jaar werden dankzij onder andere zijn inzet de drostendiensten ook eindelijk afgeschaft. Hiervoor kreeg hij een gouden gedenkpenning, naar aanleiding waarvan er ook weer feestgedichten, liederen en prenten verschenen.

Deventer, Athenaeumbibliotheek, 3012 K 5 (3)

Al dit drukwerk was eigenlijk helemaal niet zo specifiek bedoeld om alleen Joan Derk van der Capellen tot den Pol op te hemelen: het had een veel bredere bedoeling. Pamfletten waren een manier om de publieke opinie te beïnvloeden en een belangrijke vorm van propaganda. De werken die over Van der Capellen gedrukt werden zeiden eigenlijk maar weinig over de persoon Van der Capellen. Joan Derk van der Capellen tot den Pol was een symbool geworden voor het democratische, anti-orangistische sentiment. Regelmatig riepen de gedichten, liederen en portretten terug op de Bataven, die de strijd waren aangegaan tegen de Romeinen en die door de patriotten werden gezien als de ultieme Nederlandse vrijheidsstrijders. Zelf maakte Van der Capellen de echte escalatie van het conflict tussen de patriotten en orangisten in de late jaren 80 van de achttiende eeuw niet meer mee, maar de verheerlijking hield niet op met zijn dood in 1784. Hij bleef een echte held die patriotten wilden nastreven, of juist een vijand voor de orangisten. Er werden prenten gedrukt van zijn graf, met opruiende teksten eronder. Ook in de grafschriften en rouwklachten werd vrijwel niet over Van der Capellen zelf of over zijn leven gesproken. In plaats daarvan gingen de teksten over de strijd die de patriotten in zijn naam moesten voeren en werden orangisten beschimpt en uitgemaakt voor landverraders. Van het grafmonument in Gorssel werden prenten gemaakt met opruiende teksten eronder, en ditzelfde monument werd enkele jaren later zelfs opgeblazen door prinsgezinden.

Deventer, Athenaeumbibliotheek, 3012 K 9

Niet alleen Joan Derk van der Capellen tot den Pol zelf, maar ook zeker alle pamfletten, prenten, gedichten en liederen die over hem zijn geschreven en gedrukt, hebben een belangrijke rol gespeeld in de strijd tussen de patriotten en prinsgezinden. Deze burgeroorlog begon eerst als publieke opinie en propaganda, maar escaleerde rond 1786 tot geweld en gewapende conflicten. De vele pamfletjes en prenten zien er dan op het eerste gezicht misschien niet zo spectaculair uit als een middeleeuws manuscript, maar ze geven een uniek inkijkje in een revolutionair moment uit de geschiedenis van Nederland. Ze zijn dus zeker een tweede blik waard!

Meer lezen?

• Pieter van Wissing, Capellen tot den Pol, Joan Derk van der, in: Biografisch Woordenboek van Nederland URL: http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1780-1830/lemmata/data/capellen [04/07/2018]
• G.T. Hartong (red.), Joan Derk van der Capellen tot den Pol (1741-1784). (Borne : Provinciale Bibliotheekcentrale Overijssel-Oost, 1981).
• E.A. van Dijk et al. (red.), De wekker van de Nederlandse natie. Joan Derk van der Capellen, 1741-1784. (Zwolle: Waanders, 1984).