Door Suzan Folkerts, conservator Athenaeumbibliotheek

In 2021 herdenkt Zwolle de 550ste sterfdag van haar beroemde (maar voor velen toch onbekende) inwoner Thomas a Kempis onder de slogan 'Wie is Thomas?' Diverse activiteiten, een vlog en de website wieisthomas.nl zetten de Zwollenaar Thomas opnieuw in het licht. Aan Deventer, waar hij enkele jaren doorbracht, kan dit jubileum ook niet ongemerkt voorbijgaan. Wat hebben Thomas en Deventer voor elkaar betekend?

De jonge Thomas

Thomas a Kempis (1379/80-1471) wordt de beroemdste Zwollenaar genoemd, maar hij bracht zijn vormende tienerjaren door in Deventer. Hij studeerde aan de Latijnse School en woonde in die periode bij de broeders van het gemene leven in het Heer Florenshuis – niet in het arme fraterhuis zoals op diverse websites wordt geschreven. Thomas verbleef in Deventer van ongeveer 1392 tot 1399, terwijl het arme of nieuwe fraterhuis aan de Kromme Steeg, de huidige Spinhuissteeg, pas in 1398 werd gesticht. Bij de fraters in het Heer Florenshuis zat hij dicht op het vuur van de nieuwe of 'moderne' devotie, de religieuze beweging die de charismatische Geert Grote in gang had gezet. Geert Grote was enkele jaren eerder overleden, maar de stichter van het fraterhuis, Florens Radewijns, nam Thomas onder zijn hoede. Studeren in Deventer betekende voor Thomas vooral: opgevoed worden in de geest van de moderne devotie; de geest van eenvoud, soberheid, zelfstudie, verinnerlijkt geloof en uiteraard de navolging van Christus.

Deventer, Athenaeumbibliotheek, H 2277, Titelblad Navolging Christus

Exempel

Wat weten we eigenlijk over Thomas' tijd in Deventer? We kennen een verhaal dat hoogstwaarschijnlijk door een van de broeders van het Heer Florenshuis is opgetekend en dat in 1481 is gedrukt door Richard Pafraet, de achterbuurman van de broeders (zijn drukkerij bevond zich toen in de Lange Bisschopstraat). Het verhaal is een exempel, een voorbeeldverhaal dat tot doel had de lezer een staaltje van Gods werk in de levens van mensen te laten zien, meestal een wonder of de ontmaskering van een zonde. Het verhaal over Thomas maakt deel uit van het Speculum exemplorum, een enorme bundel van exempelen die de redacteur in heel Europa had verzameld. In het laatste deel van deze bundel schreef hij een aantal nieuwe verhalen, die over personen uit Deventer en omgeving gingen. Over Thomas vertelt hij het volgende:

Toen Thomas als jongen in het Heer Florenshuis woonde, bad hij dagelijks braaf tot de Maagd Maria, maar na een tijdje begon hij die dienst te verzaken. Op een nacht had hij een visioen waarin hij en de andere scholieren in een ruimte in het Heer Florenshuis waren verzameld om de prediking van Gods woord aan te horen. Toen verscheen aan hen de Maagd Maria, die de ene na de andere jongen begon te omhelzen. Thomas hoopte stilletjes dat de Maagd ook hem zou omhelzen, maar toen ze hem naderde, verweet ze hem op strenge toon dat hij in de dienst aan haar was verslapt en dat hij daar nu stond alsof hij zonder zonde was! Ze gebood hem zich weg te draaien van haar. Nadat Thomas was ontwaakt, wist hij niet hoe snel hij moest biechten en terugkeren op de juiste weg van dagelijkse gebeden, die hij de rest van zijn leven volhield.

Na dit verhaal volgt nóg een exempel over Thomas, waarin hij de duivel zag en wegjoeg door de naam van Christus te noemen, maar in dit exempel is niet vermeld waar en wanneer het zich afspeelde. Thomas zelf schreef later dat dit tweede verhaal een andere broeder was overkomen.

Deventer, Athenaeumbibliotheek, H 2277, Afbeelding Thomas a Kempis en Maria

Werk van Thomas in Deventer

In 1399 vertrok Thomas a Kempis naar het klooster op de Agnietenberg in Zwolle, waar hij zich aan het schrijven van traktaten zette. Al tijdens zijn leven werden zijn werken in Deventer gekopieerd en verzameld, en dat verzamelen gaat tot de dag van vandaag door. Ter gelegenheid van zijn 550ste sterfjaar zijn zeven werken van Thomas uit de Athenaeumbibliotheek te bewonderen in Museum Geert Grote Huis in de expositie 'Thomas a Kempis actueler dan ooit'. Onder de bruiklenen bevindt zich een oude druk uit 1494 met verzameld werk van Thomas a Kempis, die in het bezit was van het Heer Florenshuis, en die onder andere de levensbeschrijving van Geert Grote door Thomas bevat (signatuur 111 A 4 KL). Verder wordt een handschrift uit 1466 tentoongesteld dat afkomstig is uit het vrouwenklooster in Diepenveen, met een Middelnederlandse vertaling van drie boeken van De Imitatione Christi van Thomas a Kempis, zijn (nu) bekendste werk (signatuur 101 F 7 KL). Een ander handschrift bevat de Middelnederlandse Orationes et meditationes de vita Christi (signatuur 101 E 11 KL). Dit handschrift was aan het eind van de 16e eeuw in het bezit van Elizabeth Wijthagens, een non die met haar medezusters het klooster Diepenveen had moeten ontvluchten voor oorlogsgeweld. Zij schreef haar naam in het handschrift en eigende het zich zo toe, vermoedelijk om het te redden van vernietiging of ontvreemding, maar onduidelijk is of het boek ook uit Diepenveen kwam. De houten borden van de boekband, die in het Heer Florenshuis is vervaardigd, zijn aan de binnenzijde bedekt met stukken van een charter uit 1507 dat aan het Buiskenshuis was gericht. Het is mogelijk dat het boek uit het Buiskenshuis afkomstig is. In het strijdgewoel aan het eind van de 16e eeuw en door de ontmanteling van de kloosters raakte een deel van de handschriften uit de zusterhuizen verspreid. Gelukkig is dit boek in de stadsbibliotheek, later Athenaeumbibliotheek, terechtgekomen.

Deventer, Athenaeumbibliotheek, 101 E 11 KL, Handschrift met de Middelnederlandse Orationes et mediationes de vita Christi

De expositie in Museum Geert Grote Huis is te zien van 22 juli t/m 21 oktober 2021. Zie voor meer info over Thomas a Kempis en alle andere activiteiten: wieisthomas.nl.

Meer lezen?

• Handschrift 101 E 11 KL op Athenaeumcollecties
• Artikel in de Stentor over de expositie in het Geert Grote Huis
• Over het Speculum exemplorum: Suzan Folkerts, 'People, Passion, and Prayer. Religious Connectivity in the Hanseatic City of Deventer', in: Suzan Folkerts (ed.), Religious Connectivity in Urban Communities. Reading, Worshipping, and Connecting through the Continuum of Sacred and Secular (1400-1550). New Communities of Interpretation 1 (Turnhout: Brepols, 2021), 262-276.
• Bonaventura Kruitwagen, 'Het "Speculum exemplorum"', Bijdragen voor de geschiedenis van het Bisdom van Haarlem, 29 (1905), 329-453.