Door Carlijn Tetteroo, medewerker Athenaeumbibliotheek

De vita libri tres

De vita libri tres werd voor het eerst gedrukt in 1489 in Florence en was enorm populair in de periode van de Renaissance. Het werk bestaat uit drie boeken. De eerste twee boeken gaan over de gezondheid van intellectuelen (De Vita Sana) en over hoe je langer kunt leven (De Vita Longa), terwijl Boek 3 sterk spiritueel en astrologisch van aard is. De editie van de tekst in de collectie van de Athenaeumbibliotheek omvat alle drie de boeken en werd rond 1497 in Basel gedrukt. In dit werk zijn door lezers uit het verleden sporen achtergelaten. Uit deze gebruikerssporen kunnen we achterhalen hoe boeken vroeger werden gelezen, wat men belangrijk achtte, of wat men juist verachtte.

Gemarkeerde passages in De Vita Longa

Veruit de meeste lezerssporen zijn in Boek 2, De Vita Longa, achtergelaten. De aandacht wordt getrokken naar belangrijke passages door deze te onderstrepen, accolades of ‘nota’-tekens (wat betekent: ‘let op!’) in de kantlijn toe te voegen, en/of een handje (ook wel ‘manicula’ genoemd) te tekenen die naar de passage wijst. Deze gemarkeerde passages onthullen welke aanwijzingen voor een langer leven het vaakst geraadpleegd werden of het belangrijkst werden geacht. Zo was een recept van Jupiter dat bij dagelijks inname ‘je jeugd doet vernieuwen zoals een adelaar’ populair, evenals een recept dat voor het verstevigen van je kracht en geest zou zorgen. Ouderen wordt daarnaast aangeraden hun lichaam in te zalven met olie of bittere wijn. De andere gemarkeerde passages gaan over het belang van de juiste lucht, geuren en muziek voor de geest van intellectuelen. Goede geuren zijn onder meer munt, kruidnagel, kaneel en wijn en kunnen zorgen voor een langer leven, of zelfs iemand op de rand van de dood terughalen. Opmerkelijk is het duivelskopje, met hoorns en gespleten tong, dat bij deze passages is getekend. Het lijkt een betekenisloos krabbeltje, aangezien nergens in Boek 2 over demonen gesproken wordt. In Boek 3 is dat echter een heel ander verhaal.

Aantekeningen, waaronder ‘manicula’, bij een passage uit Boek 2, 101 C 24 KL (2)

Aantekeningen, waaronder een duivelskopje, bij een passage uit Boek 2, 101 C 24 KL (2)

Het controversiële Boek 3

Naast de bovengenoemde gemarkeerde passages bevatten Boeken 1 en 2 nog meer lezerssporen in pen en zilver- of grafietstift. Boek 3 is echter volstrekt onbeschreven. Dit kan worden verklaard doordat Boek 3, anders dan Boeken 1 en 2, erg controversieel was in de tijd van publicatie, en Marsilius Ficinus in de problemen bracht bij de kerk. De auteur presenteert in zijn derde boek namelijk een magie die astrologische van aard is, en waarin ‘daemonia’ regelmatig worden aangehaald als krachten die zowel goed als slecht konden zijn. Hiermee ging hij tegen de leer van de kerk in. Ficino zag kritiek op zijn werk klaarblijkelijk aankomen, omdat hij bij zijn eerste druk van 1489 al een zelfverdediging toevoegt. In deze ‘Apologia’ probeert hij zijn magie als goede magie te bestempelen omdat deze voor medicijnen gebruikt wordt. Ook zegt hij alleen na te praten wat de antieke auteur Plotinus over demonen schreef, maar ze niet aan te bevelen of te vereren. Deze Apologia staat in deze editie gedrukt, maar lijkt weinig effect te hebben gehad op de lezers van dit werk, die Boek 3 uit afkeuring schoon lijken te hebben overgeslagen.

De vita libri tres in de Athenaeumbibliotheek

Hoe is De vita libri tres in de collectie van de Athenaeumbibliotheek beland en wie heeft deze gebruikerssporen achtergelaten? Op basis van de boekband kunnen we zeker zijn dat het werk rond 1620 al onderdeel van de collectie was. Toen heeft Jacobus Revius meerdere boeken in haast identieke banden laten binden. Revius was van 1618 tot 1641 bibliothecaris van de bibliotheek en zorgde goed voor haar collectie. Hij liet oude banden repareren, kocht nieuwe boeken aan, en bond ook meerdere boeken opnieuw in. Vaak bond hij meerdere werken in één verzamelband samen. Zo is ook De vita libri tres samengebonden met vijf andere vroeg zestiende-eeuwse werken. Slechts enkele van de boeken in Revius-banden hebben eigendomsinscripties, aangezien deze veelal verloren zullen zijn gegaan met hun oude banden. Deze boeken zullen voornamelijk uit de religieuze instellingen in en rond Deventer zijn gekomen, wier boeken aan het eind van de zestiende eeuw door het stadsbestuur voor de stadsbibliotheek werden geconfisqueerd. De vita libri tres heeft ook geen eigendomsinscriptie. Het humanistische karakter van De vita libri tres suggereert echter dat het werk mogelijk van docenten of leerlingen van de Latijnse school is geweest, wier boekbezit via het Heer Florenshuis in de bibliotheek terecht is gekomen. Hoewel de vroege lezers van De vita libri tres anoniem zijn, hebben ze hun blijvende vingerafdrukken in deze tekst achtergelaten.

Bekijk het digitale exemplaar van 101 C 24 KL op Athenaeumcollecties.nl.

Band van 101 C 24 KL (met gerestaureerde rug) 

Meer lezen?

Carol V. Kaske en John R. Clark, Three Books on Life: A Critical Edition and Translation with Introduction and Notes. [Tempe, Arizona] 1998.

H. Darrel Rutkin, ‘The Physics and Metaphysics of Talismans (Imagines Astronomicae) in Marsilio Ficino’s “De vita libri tres”’, in: Platonismus und Esoterik in byzantinischem Mittelalter und italienischer Renaissance. [Heidelberg] 2013, pp. 149-173.

B.P. Copenhaver, ‘Scholastic Philosophy and Renaissance Magic in the De vita of Marsilio Ficino’, Renaissance Quarterly 37:4 (1984), pp. 523–554.

J.C. Bedaux, ‘De collectie van de Stads- of Athenaeumbibliotheek Deventer’, in: De Boekenwereld 4 (1987-1988), p. 60-67, https://www.dbnl.org/tekst/_boe022198701_01/_boe022198701_01_0013.php.

J.C. Bedaux, ‘425 Jaar Stadsbibliotheek Deventer’, in: Stads- of Athenaeumbibliotheek Deventer 1560-1985. [Deventer] 1985, p. 8-29.

M.E. Kronenberg, Catalogus van de incunabelen in de Athenaeumbibliotheek te Deventer. [Deventer] 1917, pp. XIV-XX.