Door Christian Zeeman

Boeken in één band

Wie tegenwoordig een boek koopt in de (online) boekhandel, gaat er impliciet van uit dat de kaft bij de prijs is inbegrepen. Sterker nog, boeken worden doorgaans aangeduid met de bindwijze waarin ze geleverd worden. Men koopt een paperback of een hardcover. Tot in de negentiende eeuw waren de inhoud van een boek en de band waarin de tekst gebonden zat niet onlosmakelijk met elkaar verbonden. Drukkerijen lieten het inbinden vanuit economische en praktische overwegingen maar al te graag over aan hun clientèle, die daarmee een vrije hand kreeg in het samenvoegen van allerhande teksten. Vaak werd door de drukkers daarom volstaan met zogenaamde handelsbanden of papieren omslagen, die de koper desgewenst kon laten vervangen door een band naar eigen smaak en passend binnen het budget.

Dit brengt ons bij de verzamelbanden. De relatief hoge kosten van bindwerk bewogen eigenaren ertoe hierop te besparen door meerdere exemplaren in één band te steken. Daarnaast werd tot in de zestiende eeuw veelal gebruik gemaakt van houten platten, die niet erg geschikt zijn voor het omvatten van dunne boekblokjes. Bovendien kon men thematisch gerelateerde teksten samenvoegen tot één handig boekwerk. Tot slot waren zulke samengestelde banden een volstrekt normale verschijning voor middeleeuws en vroegmodern publiek. Het idee van een zelfstandige tekst die een eigen band moest krijgen kreeg pas in de loop van de zeventiende eeuw voet aan de grond onder bibliofielen en bibliothecarissen. Daarentegen was het aanpassen van de tekstuele samenstelling aan persoonlijke wensen een traditie die terugging tot de middeleeuwse manuscripttraditie, waarin onwelgevallige passages konden worden geschrapt en andere juist toegevoegd. De gepersonaliseerde samenstelling van meerdere gedrukte teksten in een band greep dus terug op een gebruik dat lange tijd gemeengoed was in de Europese leescultuur.

Convoluten uit het Heer Florenshuis

Convoluten bieden ons tegenwoordig een schat aan informatie over de overwegingen en voorkeuren van laatmiddeleeuwse en vroegmoderne eigenaren en lezers. Zeker thematische samenstellingen kunnen ons helpen om te begrijpen hoe deze boeken gelezen en gebruikt werden. Ook de broeders van het Heer Florenshuis in Deventer maakten veelvuldig gebruik van dergelijke banden, zo blijkt uit het aantal incunabelen in verzamelbanden.

In de Florenshuiscollectie gaat het in ieder geval om negentien verzamelbanden. Ongetwijfeld waren het er ooit meer, maar door herstelwerkzaamheden, onder andere uitgevoerd door bibliothecaris Jacobus Revius in de zeventiende eeuw, is een onbekend aantal banden uit elkaar gehaald en opnieuw apart gebonden. Dat er überhaupt nog zoveel convoluten resteren is opmerkelijk. In de zeventiende en achttiende eeuw vielen veel verzamelbanden ten prooi aan ijverige bibliothecarissen met een goed gevulde kas. Gewapend met een mes en een voorkeur voor enkelvoudig gebonden edities werden de exemplaren in convoluten zorgvuldig uit elkaar gehaald, gereinigd van eventuele inscripties en aantekeningen, en opnieuw gebonden. Het voortbestaan van de convoluten in de Athenaeumbibliotheek is daarom grotendeels te danken aan een karige begroting van de stadsbibliotheek in de afgelopen eeuwen.

Figuur 1: De doorstreepte eigendomsinscriptie van Arnoldus Michaelis in 111 B 2 KL.

Het gros van de verzamelbanden uit het Heer Florenshuis bestaat uit twee of drie incunabelen, al zitten er ook tussen met wel zes exemplaren. Zeventien van de onderzochte banden zijn gemaakt door een binder die betrokken was bij het Heer Florenshuis. M.E. Kronenberg bestudeerde de banden ruim een eeuw geleden en wist ze aan de hand van de bestempeling toe te wijzen aan het Florenshuis. Twee andere banden waren oorspronkelijk van de lokale priester Arnoldus Michaelis, die de boeken later schonk of legateerde aan de broeders.

Veel van de verzamelbanden hebben naast de kenmerkende eigendomsinscriptie ook een handgeschreven inhoudsopgave op het voorste schutblad. Dit is geen uitgebreide weergave van alle onderdelen van de tekst met paginanummer zoals we nu gewend zijn, maar een beknopte opsomming van de inhoud van het boek met de karakteristieke afkortingen die in die tijd gebruikt werden. Het navigeren tussen de incunabelen in het boek werd verder vereenvoudigd door bladwijzers, waarvan soms slechts nog de lijmresten zichtbaar zijn.

Figuur 2: Uitgebreide inhoudsopgave door een broeder van het Heer Florenshuis in 110 E 8 KL.

Wat betreft de samenstelling van de banden lijkt chronologie geen rol te hebben gespeeld. Sommige samengevoegde exemplaren zijn gedrukt in hetzelfde jaar of opeenvolgende jaren, terwijl er bij andere decennia tussen zitten. Ook geografie heeft hierbij geen rol gespeeld: bij slechts twee banden zijn alle teksten afkomstig uit dezelfde stad.

Thematische samenhang

Als de boeken niet chronologisch of geografisch zijn geordend, hoe dan wel? Een blik op de inhoud van de banden verraadt een sterke thematische samenhang in nagenoeg alle banden. Slechts van 110 B 1 KL, dat preken voor de zondagen en verklaringen bij de zondagse Bijbellezingen bevat, is het duidelijk dat de combinatie van titels als zodanig door de drukker is bedoeld. Van alle exemplaren van deze twee edities die zich in andere bibliotheken bevinden zit namelijk meer dan de helft in dezelfde samenstelling. Zoals misschien te verwachten valt van boeken uit een religieuze gemeenschap hebben de meeste van de convoluten een theologische insteek. Sommige zijn daarbij meer op de praktijk gericht, andere zijn weer wat reflectiever van aard. Zo is 111 D 9 KL een boekwerk met richtlijnen en preken voor de vastentijd, terwijl de drie incunabelen in 110 E 4 KL bespiegelingen zijn op verering van de heilige maagd Maria. Weer een ander boekwerk, 110 E 5 KL, was bedoeld als naslagwerk voor het toedienen van sacramenten, maar bevat ook een werk over erfrecht. Deze verzamelband kwam duidelijk van pas aan het einde van het leven.

Figuur 3. Een beknoptere inhoudsopgave in 110 C 6 KL.

Slechts een enkele keer lijkt de samenhang wat verder te zoeken. Onder de zes exemplaren in de band 110 E 10 KL zit wat canoniek recht, maar ook retorica en literatuur. 110 E 11 KL is dan weer van juridische snit, met een combinatie van canoniek en civiel recht. Het was bovendien niet allemaal droge kost, ook voor amusement werd geld en tijd vrijgemaakt. Een rijkelijk ingekleurd exemplaar van Dialogus creaturarum moralisatus door de Goudse drukker Gerard Leeu bevindt zich samen met vier andere literaire werken waaronder een Latijnse versie van Reynaert in band 111 C 8 KL. Wat opvalt is het ontbreken van de titel van Reynardus Vulpes in de inhoudsopgave. Blijkbaar was deze klassieker destijds nog niet het vermelden waard.

Hoewel de methode van de verzamelband nu nauwelijks meer wordt toegepast en veel oude banden in de afgelopen eeuwen zijn ontmanteld of verdwenen, bestaan er nog talloze exemplaren in bibliotheken in Nederland en daarbuiten die een boeiend inkijkje kunnen bieden in de belevingswereld van de middeleeuwse en vroegmoderne lezer.

Meer weten over convoluten of een ander onderwerp aangestipt in deze post?

Digitale versie van de ‘literaire’ verzamelband 111 C 8 KL.

• Chartier, Roger. The Order of Books: Readers, Authors, and Libraries in Europe between the Fourteenth and Eighteenth Centuries. Stanford, Calif: Stanford University Press, 1994.
• Chartier, Roger, and Lydia G. Cochrane. The Author’s Hand and the Printer’s Mind. Cambridge, UK ; Malden, MA: Polity, 2014.
• Dane, Joseph A. What Is a Book? The Study of Early Printed Books. Notre Dame, Indiana: University of Notre Dame Press, 2012.
• Knight, Jeffrey Todd. Bound to Read: Compilations, Collections, and the Making of Renaissance Literature. 1st ed. Material Texts. Philadelphia, Pa: Univ. of Pennsylvania Press, 2013.
• McKenzie, D. F. Bibliography and the Sociology of Texts. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 1999.
• Needham, Paul. The Printer and the Pardoner. An Unrecorded Indulgence Printed by William Caxton for the Hospital of St. Mary Rounceval, Charing Cross. Washington, D.C.: The Library of Congress, 1986.
• Sherman, William H. Used Books: Marking Readers in Renaissance England. Material Texts. Philadelphia, Pa: University of Pennsylvania Press, 2008.
• Summit, Jennifer. Memory’s Library: Medieval Books in Early Modern England. Chicago: University of Chicago Press, 2008.