Inhoud

Het boekje bevat een berijmde inleiding en zestien verhalende versjes van twaalf regels met zestien bijbehorende en paginagrote handmatig gekleurde prenten (litho’s). Sint Nicolaas draagt het tradionele bisschopskostuum, maar zijn dienaar ziet er nog niet uit als onze Zwarte Piet. Hij is wel donker, maar draagt een wit met rood afgebiesd jakje en een witte lange broek en hij heeft geen muts op. Deze dienaar heeft nog geen naam en wordt het hele boekje door zijn knecht(je) genoemd. Hij draagt een zak maar geen roe en treedt niet op de voorgrond. Zo stopt de Sint zelf stouterikken in de zak.

De titels van de versjes geven de onderwerpen aan, o.a. ‘Plegtige intogt van Sint Nikolaas’; ‘St. Nikolaas bij den Banketbakker’; ‘St. Nikolaas op den Schoorsteen’ en ‘St. Nikolaas bij Stoute Kinderen’. Sint, dienaar en paard vertrekken per luchtballon.

De derde editie van het boekje (van circa 1853) is ingrijpend gewijzigd: de gekleurde prentjes zijn zeer professioneel getekend, merendeels gespiegeld. Sint, dienaar en paard vertrekken nu per stoomtrein. Maar de meest ingrijpende wijziging is het uiterlijk van de donkere dienaar: hij wordt afgebeeld als een Moorse page in een kostuum dat we nu kennen als het kostuum van Zwarte Piet: muts met veer, plooikraag, jak met pofmouwen en pofbroek. Waarom deze ingrijpende wijziging? Misschien vond Schenkman of zijn uitgever de dienaar teveel op een slaaf lijken of er niet chic genoeg uitzien bij zo’n deftige bisschop en introduceerde men een Moorse page naar voorbeeld van schilderijen met edellieden en een Moorse page erop uit de 17e of 18e eeuw of naar het dagelijks leven van toen.

Waardering

Het boekje moet erg populair geweest zijn: er zijn zeker twintig edities van bekend, eerst door Bom uitgegeven en na circa 1870 door uitgever J. Vlieger te Amsterdam, vaak met andersoortige prenten. Nieuwe elementen in Schenkmans boekje zijn de aankomst per stoomboot, de donkere dienaar, de dienaar die op een paard over de daken rijdt, de bezoeken aan de middenstand en aan een school en het vertrek per luchtballon. De folio-uitgave van 1907 werd in 1950 en 1981 herdrukt. Van het eerste versje is het bekende sinterklaasliedje Zie, ginds komt de stoomboot op een Duitse volksmelodie gemaakt. Schenkmans boekje is zeer moralistisch zoals de meeste kinderboeken uit die tijd en van invloed geweest op de sinterklaastraditie.

Auteur en illustrator

Jan Schenkman (1806-1863) was een Amsterdamse onderwijzer, die vele (prenten)boeken voor de jeugd heeft gemaakt. Hij leverde op rijm pittig commentaar op Amsterdamse toestanden. De naam van de tekenaar wordt niet vermeld, misschien heeft Schenkman de prentjes van de eerste editie getekend. Een onderwijzer moest immers behoorlijk kunnen bordtekenen.

Frits Booy