500 jaar Zusterboek Diepenveen

De boeken uit klooster Diepenveen

Op 14 september 1524, vijfhonderd jaar geleden, schreef zuster Griet Essinchghes een van de belangrijkste werken van de Moderne Devotie: het Zusterboek van het klooster Diepenveen. Hierin beschreef ze de levens van verschillende vrouwen uit het klooster. Deze expositie vertelt het verhaal van de boeken die gebruikt werden in vrouwenklooster Diepenveen.

Over het klooster Diepenveen

De bewoners van het klooster

Geschreven en gelezen in Diepenveen

Het Zusterboek Diepenveen

Het zusterboek van het klooster Diepenveen is in 2024 500 jaar oud. In een aantekening achterin schrijft zuster Griet Essinchghes (Essinck) dat zij het ‘op des hillighen cruces dach Exaltacio Anno domini M vc xxiiij’ (14 september 1524) afrondde. In het zusterboek zijn de levensbeschrijvingen opgetekend van de eerste rector Johannes Brinckerinck, de eerste twaalf bewoonsters van het klooster en diverse andere nonnen en conversinnen, dat wil zeggen lekenzusters die in het klooster werkten. Deze teksten dienden als voorbeelden van deugdzame levens voor de latere zusters en geven tegelijkertijd een beeld van de geschiedenis van het klooster. 

Blader door het boek

Verzamelde preken

In het klooster Diepenveen moeten honderden boeken hebben gecirculeerd. Deze bevonden zich in de bibliotheek, in de kerk en in de vertrekken van de zusters. Hiervan zijn nog ongeveer 25 handschriften en vier gedrukte boeken bewaard. De meeste boeken uit het klooster Diepenveen bevatten werken van kerkvaders, theologen en moderne devoten. Zo stelde zuster Adriaen Mant de preken van de moderne devoot Beernt Arboestier op schrift. Beernt was prior van het klooster Thabor in Sneek, dat tot dezelfde kloosterfamilie als Diepenveen behoorde. Adriaen schreef drie boeken vol met preken. Behalve met het kopiëren van boeken hielden de zusters zich ook bezig met het inbinden en decoreren van boeken.  

Blader door het boek

Boek van de butensusteren

Dit boek heet Dat boeck des gulden throens van de auteur Otto van Passau en bevat talrijke uitspraken over het geloof, bij monde van de 24 oudsten uit de Apocalyps. Het werk is gedrukt in Utrecht in 1480 en komt uit het Duits. Blijkens een aantekening voorin is het door ene broeder Willem geschonken aan de ‘susteren buten dat besloot’, de lekenzusters die buiten het besloten klooster van Diepenveen leefden. Iemand heeft op twee plaatsen door middel van prikgaatjes heel subtiel afbeeldingen van kruizen aangebracht, vermoedelijk een uiting van devotie.  

Bekijk het boek

Rosetum van Diepenveen

De zusters in Diepenveen bezaten onder meer dit in Parijs gedrukte boek. Het is het Rosetum exercitiorum spiritualium, ofwel de Tuin der geestelijke oefeningen. Dit boek was geschreven door Jan Mombaer van Brussel, een monnik uit het klooster Sint-Agnietenberg bij Zwolle. Dit klooster hoorde net als Diepenveen bij de kloostervereniging van Windesheim. Binnen de Moderne Devotie was het Rosetum een veelgelezen gids voor het geestelijk leven. Het werk behandelt op een systematische manier ascetische oefeningen en bevat onder meer een schema om de psalmen uit het hoofd te leren.  

Bekijk het boek

De schrijfster en de goede kok

De tekst Van vijf manieren broederliker minnen in dit boek is van de hand van Jan van Leeuwen uit Rooklooster bij Brussel, ook wel de goede kok genoemd. Hij was geen monnik maar werkte als lekenbroeder in de keuken en schreef daarnaast mystieke teksten. Het handschrift is gekopieerd door een zuster, wat geschreven staat in het colofon achterin: ‘Bidt omme godes willen voer mii arme sundersche die dit boec ghescreuen heeft dat si hoer bekieren moet tot onsen lieuen heren’. Met andere hand staat daaronder de naam van de kopiiste of bezitter: ‘suster grete van houdaen’. Grete van Houdaen was conversin in Diepenveen en stierf in 1462. 

Blader door het boek

Een kunstenares in Diepenveen

In Londen wordt een bijbel bewaard die volgens twee colofons in 1453 en 1454 werd geschreven door een zuster van Diepenveen die anoniem wilde blijven, maar wier naam bekend is bij God. De bijbel is geschreven in het Latijn en heeft oorspronkelijk uit meer delen bestaan, maar door de onrustige jaren na de opheffing van de kloosters in en rond Deventer zijn vele boeken verspreid geraakt. De bijbel is niet alleen heel vakkundig geschreven, maar ook verlucht met prachtige beginletters, waarin taferelen uit de Bijbelse geschiedenis zijn te zien. Wegens de ouderwetse stijl wordt verondersteld dat de schilder een van de zusters was. Ouderwets maar vakkundig. 

Bekijk het boek

Een rijk brevier

Dit brevier bevat Latijnse gebeden voor de eredienst. Het is geschreven op perkament en is versierd met mooie penwerkdecoratie en de afbeelding van een medaillon met een lam, een symbool voor de hostie en het offer dat Christus bracht met zijn lichaam. Volgens een aantekening achterin is het boek geschreven voor zuster Gheriken Corneliis. Dit is vermoedelijk zuster Geerken Wijnkens uit het klooster Diepenveen, uit archiefbronnen bekend als een dochter van Cornelis Wijnkens. Voorin staat de naam van Barnerda Olthus. Zij is een van de nonnen die in 1578 Diepenveen ontvluchtten voor oorlogsgeweld, waarbij zij enkele boeken meenamen en zodoende redden van vernietiging. 

Blader door het boek

Boek over ketters

In 2024 werd in de Athenaeumbibliotheek nog een boek ontdekt dat in het bezit is geweest van een zuster van Diepenveen. Voorin staat geschreven dat dit boek in 1591 uitgeleend is door de priorin van Diepenveen aan broeder Eumelius van Eik. Het boek is gedrukt in 1581, wat betekent dat de priorin, Helena van Boetselaer, het boek nog na de verhuizing in 1578 van de kloosterzusters naar Deventer heeft verworven. Opmerkelijk is ook het onderwerp van het boek: het behandelt de geschiedenis en de leer van de ketterse bewegingen. De 17e-eeuwse perkamenten band is door de Stads- of Athenaeumbibliotheek aangebracht. 

Bekijk het boek

Devotie tot de lijdende Christus

Dit handschrift met allerlei teksten over het lijden en sterven van Jezus Christus is hoogstwaarschijnlijk afkomstig uit Diepenveen en daar ook geschreven. Dat vermoeden is gebaseerd op het uiterlijk van het handschrift, de inhoud van de teksten en bovenal de naam van zuster die voorin het handschrift is geschreven: ‘S Elisabet de kalcker’. Elizabeth was een van de zusters die in 1578 met enkele boeken naar Deventer vluchtte. Haar naam vinden we ook in een ander handschrift, maar daarin spelt ze die in het Nederlands: ‘Suster Elyzabeth van Calker’. Ook dat boek bevat teksten over de passie van Christus, een geliefd onderwerp bij de zusters. 

Blader door het boek